Wstęp

Niniejszy tom poświęcony jest czterem spośród trzydziestu ośmiu Listów, jakie św. Josemaría napisał do członków Opus Dei, aby szczegółowo przedstawić podstawowe aspekty ducha, apostolstwa i historii instytucji, której — idąc za światłem założycielskim z 2 października 1928 r. — poświęcił swoje życie.

Dokumenty te należą do specyficznego gatunku literackiego, jakim posługiwał się św. Josemaría, różnego od pism należących do jego epistolarium, dlatego w odniesieniu do nich używał słowa Listy pisanego kursywą. Podobne teksty tworzyli zarówno autorzy w epoce klasycznej, jak i w tradycji kościelnej, aby przedstawić szczegółowo jakiś temat, nie zwracając się do określonego odbiorcy, ale do szerokiego, a nawet uniwersalnego grona osób.

Styl tych dokumentów jest zażyły i bezpośredni. Autor wyraża się z głębią duchową i intelektualną, ale unika formalizmów i wszelkiego pozoru naukowego czy akademickiego: „Moje Listy — pisze w jednym z nich — […] to rodzinna rozmowa, żeby dać wam światło Boże i […] żebyście poznali niektóre szczegóły naszej wewnętrznej historii”¹. Gdzie indziej zaś notuje: „Moje Listy nie są traktatem […]. Powiedziałbym wam też teraz, że są zamierzenie nieuporządkowane. Chcę, żeby pewne pojęcia pozostały bardzo precyzyjne i bardzo jasno w waszych umysłach i w waszym życiu, dlatego będę powtarzać je słowem i piórem po tysiąc razy […]. Nie sądźcie, że staram się wyczerpać tematy, które poruszam. To nie jest moim celem”².

Ton listów przypomina ten, którego używał podczas rodzinnych spotkań z osobami z Dzieła. Nie mówi jak myśliciel, snujący teoretyczne i uczone refleksje nad jakąś rzeczywistością, ale jak ojciec i założyciel Dzieła, któremu przekazuje przesłanie mające stać się życiem.

Dyskurs Listów nie trzyma się ścisłego schematu i zmienia rejestry: przechodzi od głębokiego komentarza sceny z Ewangelii do błyskotliwej anegdoty; od stawiania wymagań do tonu żartobliwego; od wspomnienia z przeszłości do wizji przyszłości, które okazują się aktualne jeszcze dzisiaj.

Czego dotyczą Listy? Ogólnie rzecz biorąc, dotykają aspektów czy cech ducha Opus Dei, tak różnych jak uświęcenie codziennego życia, modlitwa, świeckość jego członków i — ogólnie — mówią o specyficznej misji tej instytucji w służbie Kościołowi. Część tych pism poświęcona jest pogłębieniu różnych aspektów apostolstwa właściwego dla Dzieła i jego aktywności ewangelizacyjnej w różnych dziedzinach, takich jak praca z młodzieżą, edukacja czy środki masowego przekazu. Kilka Listów mówi o kapłaństwie w Opus Dei albo rozwija tematy związane z formacją jego członków, począwszy od ich przygotowania duchowego i doktrynalnego, do wierności depozytowi Objawienia i Magisterium Kościoła.

W niektórych listach przeważają kwestie historyczne, pomieszane z tematami ascetycznymi i wyjaśnieniami co do podstawowych cech ducha Opus Dei, wspomniane są też czasem trudności, jakie naznaczyły rozwój Dzieła.

Kiedy i jak św. Josemaría pisał Listy? Myślał o nich już w latach 30., jak zanotował w swoich Zapiskach duchowych³. Wiadomo, że od tego momentu zapisywał i gromadził materiały, które posłużyły mu później m.in. do redagowania Listów. Przez całe swoje życie prowadził zapiski, notując natchnienia pochodzące z modlitwy osobistej i z doświadczenia, i przechowywał je na potrzeby swojej medytacji, nauczania a także redagowania pism. Materiały te były bardzo różne: dobitne zdania, w miarę opracowane długie fragmenty, mniej lub bardziej szczegółowe schematy, opisy wydarzeń historycznych, plany lub szkice medytacji, może jakiś obszerniejszy brudnopis… Miał też do dyspozycji transkrypcje swoich medytacji i pogadanek, których zapisywaniem zajmowali się na przestrzeni lat członkowie Opus Dei.

Na podstawie tych materiałów skomponował Listy, o których tu mówimy, przy czym korzystał z pomocy jakiegoś sekretarza czy osoby piszącej na maszynie. O samym procesie ich tworzenia wiemy mało, bo prowadził go osobiście. Oprócz tego, w miarę jak poprawiał i doszlifowywał swoje pisma, niszczył poprzednie wersje, dlatego nie możemy dowiedzieć się wiele o tym, jak pracował.

Przypuszczenia i nieliczne udokumentowane dane czy świadectwa, jakimi dysponujemy, pozwalają umieścić większość tej ostatecznej pracy redakcyjnej między połową lat pięćdziesiątych a początkiem lat sześćdziesiątych, nie można jednak wykluczyć, że niektóre dokumenty były znacznie zaawansowane wiele lat wcześniej.

Wiemy, że oddawał je do druku począwszy od 1963 r., ale później poprawiał wielokrotnie te pisma, nakazując zniszczenie opublikowanych już i nawet wysłanych do członków Dzieła wersji, prosząc o zastąpienie ich nowymi wydaniami. Taki sposób postępowania był podyktowany jego umiłowaniem doskonałości w szczegółach oraz pragnieniem pozostawienia ostatecznych pism, bez błędów czy dwuznaczności.

Przed śmiercią kazał wycofać z obiegu prawie wszystkie Listy, żeby raz jeszcze przejrzeć je gruntownie i przygotować ostateczne wydania. Tę pracę mógł wykonać w latach 1974–1975, ale nie zdążył oddać ich na nowo do druku przed śmiercią. Po wyjaśnieniu różnych kwestii, udało się w końcu przygotować krytyczne wydanie oryginalnych rękopisów Listów od 1. do 4. w Kolekcji Dzieł Zebranych, którą prowadzi Instituto Storico San Josemaría Escriva (Instytut Historyczny Św. Josemaríi Escrivy. Z tego wydania krytycznego pochodzą zawarte w niniejszym tomie teksty, łącznie z przypisami i innymi elementami.

Chociaż zasadnicze treści były redagowane w długim i nieokreślonym okresie, od lat trzydziestych do siedemdziesiątych, język i środki wyrazu zostały bardzo dopracowane przez autora między końcem lat pięćdziesiątych a początkiem siedemdziesiątych, co należy mieć na uwadze⁴.

Święty Josemaría chciał, żeby niektóre z tych dokumentów miały wcześniejszą datę, co może być echem datowania notatek służących do ostatecznej redakcji albo też jego żywej pamięci o całym procesie założycielskim. Trudno jest więc — a nawet niemożliwe — rozróżnić, które części, idee czy wyrażenia pochodzą z tego okresu, a które z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Święty Josemaría chce zaznaczyć, że w określonym momencie głosił istotę tego, co zawarł w Listach, nie troszcząc się o kwestie chronologiczne. Jako założyciel chciał przekazać nauki o trwałej wartości, owoc uważnego dojrzewania wobec woli Bożej i zmian dyktowanych historią. Może chciał podkreślić, że to przesłanie nie jest jego, ale że otrzymał je od Boga, tak jak otrzymuje się ziarno, które z czasem stanie się wspaniałym drzewem. Dla Escrivy czymś ostatecznym był ten Boży zasiew, moment, w którym Bóg przejął inicjatywę.

Pierwsze Listy, jakie ukazały się drukiem w 1963 r., zostały przetłumaczone na łacinę⁵. Do tej pory inne podobne dokumenty — takie jak Instrukcje — były redagowane po hiszpańsku. Święty Josemaría wskazał, że wewnątrz Opus Dei można by oznaczać Listy po ich łacińskim incipicie. Kiedy po niedługim czasie zmienił zdanie co do języka Listów i zostały one wydane tylko po hiszpańsku, nadał im jednak łaciński incipit. Może zrobił to z pobożności i pragnienia jedności ze Stolicą Apostolską, która do dziś w ten sposób oznacza swoje oficjalne dokumenty, nawet jeśli są zredagowane w innych językach. To oznaczenie stosowano jednak bardzo krótko i tylko w środowisku wewnętrznym Opus Dei.

Ponieważ ani data umieszczona na końcu dokumentu, ani łaciński incipit nie są dziś przydatne do oznaczania Listów, w Kolekcji Dzieł Zebranych zdecydowano się nadać im kolejne numery, dodając krótki opis treści. W tym uproszczonym wydaniu posłużyliśmy się tą numeracją, uzupełniając ją jeszcze krótszą wzmianką o temacie listów, żeby ułatwić korzystanie z nich.

Wyraźną intencją św. Josemaríi było przekazanie w tych listach jego wizji życia chrześcijańskiego, aby pomóc czytelnikom, dać im jasne idee, zachęcić ich do większej wierności Jezusowi i popchnąć do działalności ewangelizacyjnej bez granic, a także by wyjaśnić im, dlaczego Opus Dei jest takie, jakie jest.

W tym pierwszym tomie znajdziemy bogactwo nauk dotyczących przeróżnych kwestii: od znaczenia pokory w życiu duchowym po ducha służby i uczciwość, z jaką powinni postępować chrześcijanie — i każda osoba dobrej woli — w życiu społecznym. Współczesność niektórych sformułowań zdumiewa, podobnie jak duch dialogu i umiłowanie wolności w obcowaniu z osobami niewierzącymi, albo też zachwycająca panorama życia zaangażowanego w misję ewangelizacyjną Kościoła, wyrażającego się w zażyłości z Chrystusem, a jednocześnie w optymistycznym umiłowaniu świata i działalności świeckiej.

W tym drugim tomie odnajdziemy teksty dotyczące roli świeckich chrześcijan w dziedzinie edukacji, a także opis cech charakteryzujących powołanie do Opus Dei oraz jego misję ewangelizacyjną. Mowa jest także o dziele Św. Rafała, czyli chrześcijańskiej formacji młodzieży oraz o duchu służby Kościołowi, który powinien cechować życie członków Opus Dei.